Liberty….एका रोमन उत्सवात मिळणारे ‘स्वातंत्र्य’

मानवी इतिहासाला कलाटणी देणारी फ्रेंच राज्यक्रांती. काय नाही दिलय या फ्रेंच राज्यक्रांतीने... आधुनिक ‘लोकशाही’ दिलीय जगाला.. याच क्रांतीतून जन्माला आलीत तीन अपत्ये... ‘स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता’... ‘लिबर्टी, एक़्वेलिटी, फ्रेटेरनिटी’.....

म्हणजे त्यापूर्वी लोकशाही नव्हती असे नाही... ‘रोम’ नावच्या साम्राज्यात लोकशाही वाचवण्यासाठी ब्रुटससारख्या तत्ववाद्याला आपल्या मित्राशी दगा करावा लागला..ज्युलिअस सीझरचा वध करावा लागला...तीसुद्धा लोकशाहीच होती...पण ती एक  गुलामांच्या जीवावर जगणारी लोकशाही होती ...समता नसलेली लोकशाही होती .... शोषणावर अवलंबून असलेली लोकशाही असे तिचे स्वरूप होते... खरी लोकशाही दिली ती फ्रेंच राज्यक्रांतीनेच.... खरे स्वातंत्र्य दिले तेही फ्रेंच राज्यक्रांतीनेच... लिबर्टी ....

लायबेर किंवा लीबेरटास (Liber) नावाचा एक रोमन देव आणि देवता .... ग्रीकलोक त्याला डायोनैसीस, बेकस वगैरे म्हणतात.. रोमनांनी ग्रीकांच्या  अनेक देव-देवतांचे रोमनीकरन केले... त्यांची नावे बदलली, पण त्यांच्या मागील ग्रीक मिथकापासून सुटू शकले नाहीत... तर दोन्हीकडे हा देव दारू पिणारा आणि उत्सवप्रिय म्हणून रंगवल्या जातो.

ग्रीकांमध्ये डायोनैसीस हा सुपीकतेचा  व भरभराटीचा ईश्वर समजल्या जातो. डायोनैसीसच्या नावाने एक उत्सव साजरा व्हायचा. शेतातील उत्पन्न आले कि सहसा हा उत्सव होत असे. त्यात लोक यात्रेसारखी गर्दी करायचे, दारू प्यायचे आणि नाचायचे... हा डायोनैसीस फेस्टिवल मानववंशशास्त्रात खूप महत्वाचा मानल्या जातो... या उत्सवात नाटकांच्या स्पर्धा भरवल्या जायच्या ज्यातून आपल्याला अजरामर ग्रीक शोकांतिका मिळाल्या.... तर अशा डायोनैसीसशी समांतर देवता म्हणून रोमन लोक ‘लायबेर’ची पूजा करायला लागले...

लायबेरसुद्धा डायोनैसीससारखाच सुपीकतेचा आणि दारूचा देव होता, परंतु रोमनांनी त्याला वेगळ्या प्रकारे पूजले. त्याच्या नावानेसुद्धा ‘लायबेरालीया’ नावाचा उत्सव रोममध्ये साजरा व्हायचा...

मार्च महिना रोमन इतिहासकारांसाठी महत्वाचा आहे. फक्त  ‘आयडीज ऑफ मार्च’ म्हणजे १५ मार्चला ज्युलिअस सीझरचा वध झाला म्हणून महत्वाचा आहे अस नव्हे तर  लायबेरालीया उत्सवसुद्धा  १७ मार्च ला साजरा केल्या जायचा...

या उत्सवात लायबेर देवाची पूजा व्हायची, बळी दिल्या जायचे आणि त्याच्या स्तुतीपर भजने,गाणी म्हटल्या जायची. मद्यपान आणि नाचसुद्धा व्हायचा. याव्यतिरिक्त याच उत्सवांतर्गत आणखी एक अतिमहत्वाचा संस्कार व्हायचा....

१५ -१६ वयवर्षाची रोमन मुले प्रौढ समजल्या जात असत आणि त्यांना या उत्सवात ‘रोमन नागरिक’ म्हणून मान्यता मिळत असे. . लहानपणी त्यांच्या आयांनी गळ्यात बांधलेले संरक्षक ताबीज या उत्सवावेळी काढून टाकल्या जायचे  आणि ती मुले  पहिल्यांदा आपल्या वाढलेल्या  दाढीवरील कोवळे केस काढून टाकत असत. ते आता आई-वडिलांच्या मर्जीनुसार चालणारे बालक नसून स्वतंत्र विचाराचे पुरुष बनत. त्यांना  आता  प्रोढ पुरुषांचा रोमन पोशाख परिधान करायला मान्यता मिळे. हा पोशाख रोमन लोकांसाठी स्वतंत्र व्यक्तिमत्वाचे प्रतिक होता आणि हा पोशाख घालणारा रोमचा नागरिक तेंव्हाच्या व्यवस्थेनुसार मतदान करायला लायक समजल्या जात असे. त्याच्या पौरुषाचे(वीर्याचे) रक्षण करणारा सुपीकतेचा देव ‘लायबेर’ या सगळ्या विधीला साक्ष असायचा...खरतर तोच त्यांच्या माणूस म्हणून मिळणार्या स्वातंत्र्याचे प्रतिक बनला...लायबेरामुळे रोमन नागरिकाला समजात स्वतंत्र व्यक्तिमत्व म्हणून ओळख मिळायची...

तर लिबरटाज नावाची आणखी एक देवता होती... रोमन साम्राज्यात जेंव्हा एखाद्या गुलाम व्यक्तीला स्वातंत्र्य दिल्या जात असे तेंव्हा त्याचे मुंडण करून त्याला एक टोपी घालायला देत किंवा त्याच्या गुलामीतून सुटकेचे प्रतिक म्हणून रॉड देत असत जो दाखवून तो आपले स्वातंत्र्य सिद्ध करू शकत असे. पुढे चित्रकारांनी आणि शिल्पकारांनी या देवतेच्या प्रतिमा आपापल्या कल्पनेने रंगवल्या. त्यातील सर्वात प्रसिद्ध शिल्प आजही मोठ्या दिमाखात हातात मशाल घेवून, पायाशी गुलामीच्या ‘जंजीर’ तोडून अमेरिकेतील न्यू यॉर्क  या ठिकाणी, समुद्र किनारी उंच आहे.... हो तोच  ‘स्वातंत्र्य देवतेचा पुतळा.... 

आपल्याला लायबेरा किंवा लिबरटाज या देवतेने फक्त तो जगप्रसिद्ध पुतळाच दिला नसून इंग्रजीतील ‘लिबर्टी’ हा शब्दही त्याच्याच नावावरून आलाय....